Τι κάνει η Αριστερά για τα ζώα;

Το φιλοσοφικό και ηθικό υπόβαθρο της φιλοζωίας   

Ο αξέχαστος Λουκάνικος

Γράμμα από το Ληξούρι: Αναγνώστης Λασκαράτος

Κύριε Ροΐδη,
Ομολογώ πως αφορμή να γράψω αυτό το άρθρο, εκτός από ένα σκυλί που δεμένο από το άσπλαχνο αφεντικό του συνεχώς κλαίει νυχθημερόν,  ήταν και το φιλοζωϊκό άρθρο των άσπονδων φίλων μας Left g700, που συνοδευόταν από τη συγκλονιστική φωτογραφία μιας φυλακισμένης αρκούδας.
—–Η Αριστερά όμως αμελεί συστηματικά το καθήκον της να υπερασπίζεται μαχητικά τα δικαιώματα των ζώων και δεν θα ξεχάσω την απογοήτευση που μου προκάλεσε η αρνητική στάση του Χ.Φλωράκη απέναντι στη φιλοζωϊα, όπως την εκθέτει στη βιογραφία του η Νίτσα Λουλέ. Ασφαλώς ο μακαρίτης ήταν αγωνιστής μιας πολύ δύσκολης και σκληρής εποχής, δεν έχω το δικαίωμα να τον κρίνω με τα μέτρα του σήμερα. Όμως καταλαβαίνω πολύ καλά πως αυτοί που κρατάνε τα σκυλιά τους δεμένα είναι ικανοί να «δέσουν» αύριο και ανθρώπους, κάτι που η Αριστερά δεν έχει κατανοήσει.
—–Τo Γενάρη του 1889 ο Νίτσε κατέρρευσε ψυχικά αγκαλιάζοντας με λυγμούς ένα άλογο που το σκληρόκαρδο αφεντικό του το μαστίγωνε σε κάποιο δρόμο του Τορίνο. Είτε συνέβη, όπως είναι και το πιθανότερο είτε όχι, το γεγονός αυτό δηλώνει πως η καρδιά ή το ραγισμένο μυαλό ενός ευαίσθητου διανοητή μπορεί να σπάσουν από το θέαμα του μαρτυρίου ενός ζώου. Αναρωτιέται κανείς αν ανάλογη στάση είχαν και άλλοι μεγάλοι στοχαστές. Είναι πολύ δύσκολο να ερευνήσεις αυτή την πτυχή για πολλούς, αφού οι περισσότεροι δεν εκφράστηκαν ξεκάθαρα γι’ αυτό το ζήτημα. Μπαίνω στον πειρασμό από το Νίτσε να πεταχτώ στον Ιμμάνουελ Καντ, τον οποίο ο πρώτος αντιπαθούσε, διαφωτιστή φιλόσοφο και εχθρό, όπως κι ο Νίτσε, του παπαδαριού όπως περιφρονητικά το αποκαλούσε.
—–Ο Καντ λοιπόν υποστήριξε τα ζώα, με βάση μια καθαρά ανθρωποκεντρική σκέψη η οποία κατά την ταπεινή μου γνώμη πάσχει ηθικά. Στην ουσία της δεν είναι πολύ καλύτερη από αυτή της Εκκλησίας, η οποία θεωρώντας τον άνθρωπο ως το κέντρο της Δημιουργίας, υποβιβάζει τα ζώα σε υπηρέτες του, δίνοντάς του το δικαίωμα να τα εξοντώνει με γνώμονα το συμφέρον του. «Να πράττουμε πάντα έτσι ώστε η πράξη μας, θεωρητικά να μπορούσε να αναγορευτεί ως κανόνας για όλη την ανθρωπότητα», συμβουλεύει πολύ σωστά ο Καντ, μόνο που υπερτίμησε την ανθρωπότητα και υπονόμευσε την αυταξία και την αυτονομία των ζώων, ανοίγοντας έτσι άθελά του την πύλη των κακοποιήσεών τους ακόμη και ως πειραματόζωων. Θα μου πείτε πως οι διαστροφικοί γιατροί που βασανίζουν ζώα στα ερευνητικά τους υπόγεια, στο όνομα της σωτηρίας του υπέρτατου ανθρώπινου είδους, δεν ξέρουν τον Καντ, δεν ζήτησαν την άδεια του. Ασφαλώς και ναι, αλλά η κακουργία τους δεν συναντά τις αντιστάσεις που χρωστάει στα ζώα η κοινωνία, αφού ένα μέρος από το σκεπτόμενο κομμάτι της, από το οποίο θα ξεκινούσαν αυτές, έχει αμβλύνει τις ευαισθησίες του επηρεασμένο και από φιλοσοφικές σκέψεις σαν του Καντ ή του αγνωστικιστή Πρωταγόρα, που θέλουν τον άνθρωπο «πάντων χρημάτων μέτρο». Νομίζω πως αυτή είναι μια κλασσική περίπτωση μιας κεντρικής ιδέας η οποία οδήγησε βέβαια και στα καλύτερα, δηλαδή στη θεμελίωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, αλλά και στα χειρότερα, στην  υποβάθμιση και κακομεταχείριση της φύσης και όλων των υπόλοιπων ζώων στο όνομα της ανθρώπινης ευτυχίας. Ο ίδιος ο Καντ όμως φρόντισε ευτυχώς να μας απελευθερώσει ακόμη και  από τις δικές του αγκυλώσεις, πιστεύοντας στην καλή βούληση του ηθικού ανθρώπου, η οποία τον καθοδηγεί. Διόλου τυχαίο νομίζω που ο φιλόσοφος της περίφημης «σχολής της Φρανκφούρτης» Τεοντόρ Αντόρνο, που από πολύ νέος διάβαζε την ‘Κριτική του Καθαρού Λόγου’ του Καντ, αποδίδοντας σε αυτή την ανάγνωση περισσότερα από ότι όφειλε σε οποιονδήποτε από τους ακαδημαϊκούς του δασκάλους, είναι αυτός που είπε πως «Η πιθανότητα για ένα πογκρόμ ξεκινά κάθε φορά που το βλέμμα ενός θανάσιμα πληγωμένου ζώου πέφτει πάνω σε κάποιον κι αυτός με περιφρόνηση λέει, ‘είναι απλά ένα ζώο'». Για τον Αντόρνο το πρόβλημα έγκειται στο ότι όσοι ασκούν καταπιεστική εξουσία «αντιλαμβάνονται ως ανθρώπινο μόνο τον αντικατοπτρισμό της δικής τους εικόνας» (‘Minima Moralia’-1951).
—–Ο Καντ («Eine Vorlesung Über Ethik») ασφαλώς δεν υποστήριξε την κακομεταχείριση των ζώων. Κάθε άλλο. «Μπορούμε να κρίνουμε την ψυχή ενός ανθρώπου από τη συμπεριφορά του στα ζώα», είναι η κεντρική του ιδέα. Με μια έννοια λοιπόν τα υπερασπίστηκε με φανατισμό δίνοντας και λογικά επιχειρήματα, με ισχυρή επιρροή πάνω σε μια μερίδα συνανθρώπων μας, η οποία δεν μπορεί να δει την Ηθική πέρα από την ύπαρξη του ανθρώπου. Υποστήριξε λοιπόν  ότι ο βασανισμός ενός ζώου, ακόμη και εάν αυτό δεν ανήκει σε κάποιον άνθρωπο για να στενοχωρηθεί από το συμβάν, αποτελεί πράξη ηθικά απαράδεκτη, επειδή μπορεί αυτή να λειτουργήσει ως υπόδειγμα βίαιης συμπεριφοράς απέναντι σε  ανθρώπους. Σίγουρα αυτό το επιχείρημα θα επηρεάσει περισσότερους, γιατί θα νιώσουν πως απειλούνται και οι ίδιοι.
—–Στην Ιστορία των Επαναστάσεων, εξέχουσα θέση έχει ένας Γερμανός, των αρχών του 16^ου αιώνα, ο λόγιος, θεολόγος και παπάς Θωμάς Μύντσερ, που ξεπερνώντας την αντιδραστικότητα του Λούθηρου ξεσήκωσε τους χωρικούς σε, αποτυχημένο δυστυχώς, πόλεμο κατά της αριστοκρατίας, για να καταλήξει και ο ίδιος με βασανιστικό θάνατο. Ο Έγκελς τον θεωρούσε πρόδρομο των Κομουνιστών. Ο Μαρξ, στο «Εβραϊκό ζήτημα» (Παρίσι 1844)  κάνει μια  θετική αναφορά στο Μύντσερ μνημονεύοντάς τον στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του: «Στην εβραϊκή θρησκεία η φύση υπάρχει, είναι αλήθεια, αλλά χρησιμοποιείται με τον τρόπο που ο Μύντσερ (σε ένα φυλλάδιο του 1524) τον χαρακτηρίζει ανυπόφορο, αφού όλα τα πλάσματα έχουν μετατραπεί σε ιδιωτική περιουσία»: «Ιδού η πρώτη πηγή της κλεψιάς, οι πρίγκηπές μας που θεωρούν όλα τα πλάσματα περιουσία τους, τα ψάρια στο νερό, τα πουλιά στον αέρα, τα φυτά στο χώμα. Τα ζώα επίσης πρέπει να ελευθερωθούν».  Πολλοί ερμηνεύουν αυτήν την παραπομπή του Μαρξ ως συμπάθεια για τα ζώα, αν και έχουν εκφραστεί γι’αυτό αντιρρήσεις (π.χ. Ted Benton, «Μarxism and moral status of animals» και Jon Elster, «Μaking Sense of Marx -Cambridge, 1985), προκαλώντας και μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με αντίλογο. O πρώτος, που είναι καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Έσσεξ  έχει θέσει από το Γενάρη του 1996 στη ναυαρχίδα της δυτικής αριστερής σκέψης, τη διμηνιαία επιθεώρηση ‘New Left Review’ και το καίριο ερώτημα που θα έπρεπε να προβληματίσει συνειδησιακά την πολύ χλιαρή ελληνική Αριστερά: «The politics of animal rights: Where is the left?» (φωτ. 2, τελευταίο θέμα). Το θέμα τέθηκε με αφορμή την αντίθεση της κοινής γνώμης και των διαδηλώσεων του 1993 κατά της εξαγωγής, κάτω από άθλιες συνθήκες, ζωντανών μοσχαριών στην Ευρώπη. Το μεγάλο σε πλήθος και χρονική διάρκεια λαϊκό ρεύμα της αντίρρησης, είχε πολύ ισχυρή ηθική βάση αλλά και, σε πολύ μικρότερο βαθμό, τοπικιστικά κίνητρα των κατοίκων του λιμανιού εξαγωγής (Brightlingsea).
—–Στην Ελλάδα φοβάμαι πως η Αριστερά, που θέλει να απελευθερώσει το άνθρωπο μόνο από τα οικονομικά του δεσμά, χωρίς να υποτιμώ την πρωταρχική αυτή παράμετρο, έχει καθηλωθεί σε μοντέλα και ιδέες της δεκαετίας του ’50, σε σχήματα μονόπαντα που δεν μπορούν να δουν τα προβλήματα ολιστικά και που σχεδόν πάντα πάσχουν από έλλειψη μιας φιλοσοφικής ματιάς, μιας αντίληψης που θα υπακούει σε κάποιους κανόνες αρετής, πέρα από οικονομισμούς.  Έξω όμως υπάρχει ευτυχώς και η λεγόμενη «δαρβινική Αριστερά» του Πίτερ Σίνγκερ ενός μεγάλης επιρροής Αυστραλού φιλόσοφου και καθηγητή  της Εφαρμοσμένης Ηθικής στa Πανεπιστήμια του Πρίνστον και της Μελβούρνης, συγγραφέα του ‘Animal Liberation’, ενός βιβλίου που έβαλε τις βάσεις για το Κίνημα της Απελευθέρωσης των Ζώων. Ο Σίνγκερ, που συστηματικά επεσήμανε τις διακρίσεις σε βάρος των ζώων τις οποίες έχει νομιμοποιήσει αυθαίρετα ο άνθρωπος, διατυπώνει τον εύλογο ισχυρισμό πως ο ‘ωφελιμισμός’ δηλαδή το ηθικό κριτήριο των φιλοσόφων Μπένθαμ και Στιούαρτ Μιλ, πως σκοπός των πράξεων μας πρέπει να είναι η μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια για τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων, πρέπει να επεκταθεί και στα άλλα ζώα. Αυτές οι ιδέες δεν έπεσαν από τον ουρανό. Η συσχέτιση των νόμων της φύσης και Κοινωνίας είναι και μαρξιστική αντίληψη, που οδηγεί αναγκαστικά σε μεγαλύτερο σεβασμό της δεύτερης προς την πρώτη, αφού φέρνει τα ζώα και τις αγέλες τους εγγύτερα στον άνθρωπο. Θα ήθελα να σημειώσω πως ο Μαρξ έτρεφε μεγάλη εκτίμηση στο Δαρβίνο και βρισκόταν τουλάχιστον από το 1873 σε αλληλογραφία μαζί του. Μάλιστα οι Μαρξ και Ένγκελς στη δική τους αλληλογραφία συμφωνούσαν, τουλάχιστον στην αρχή,  ότι ο δαρβινισμός  έδινε μια πολύ καλή βάση από τη σκοπιά της ιστορίας της φύσης για τη θεμελίωση και των δικών τους θέσεων για τη  διαδικασία και τους νόμους  της  κοινωνική εξέλιξης και πως τέλος πάντων υπήρχε μια σχέση μεταξύ του ιστορικού υλισμού και τη φυσικής επιλογής, που εξηγεί την πορεία της κοινωνίας. Δυστυχώς μέσα στις παραδοχές που θα είχε κάνει η συνείδηση των δυο Επαναστατών, φαίνεται πως ήταν και το δικαίωμα του ανθρώπου να εκτελεί ζώα μόνο για την ψυχαγωγία του! Σε γράμμα του, ο δεύτερος περιγράφει στον πρώτο το 1857 πως το πολύωρο κυνήγι της αλεπούς τον κρατάει σε «διαβολική διέγερση» και του δίνει «τη μεγαλύτερη φυσική ευχαρίστηση που ξέρει» («The Frock-Coated Communist: The Revolutionary Life of Friedrich Engels»-Tr.Hunt-The Penguin Press). Είναι απόλυτα αντιφατικό ο γιός του εργοστασιάρχη που αγωνίστηκε με τόση πίστη για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης να καταδέχεται να κυνηγάει καβάλα στο άλογό του μια τρομοκρατημένη αλεπουδίτσα. Νομίζω πως πρέπει να αποδεχθούμε ότι ούτε οι μεγάλοι φιλόσοφοι και κοινωνικοί αναμορφωτές δεν μένουν ολότελα ανέπαφοι από την αγριότητα της εποχής τους, ειδικά όσο είναι νέοι και δυνατοί.
—–Κι όμως ήταν ο Ένγκελς, που ενθουσιασμένος το 1859 από την ανάγνωση ενός από τα μόλις 1250 αντίτυπα του ‘On the Origin of Species’, που πριν τρεις βδομάδες είχαν κυκλοφορήσει γράφει στο Μαρξ:  «Ο Δαρβίνος, τον οποίο διαβάζω αυτή την περίοδο, είναι απολύτως υπέροχος. Υπάρχει μια πλευρά της τελεολογίας που έπρεπε ήδη να έχει καταρριφθεί, και αυτό έχει ήδη γίνει. Ποτέ στο παρελθόν δεν είχε γίνει μια τόσο μεγαλόπνοη προσπάθεια για να παρουσιαστεί η ιστορική εξέλιξη στη Φύση και οπωσδήποτε ποτέ με τόσο καλό αποτέλεσμα». Οι Μαρξ και Έγκελς έβλεπαν στο δαρβινισμό την κατάρρευση της αντιδραστικής αριστοτελικής άποψης που υιοθέτησε και επέβαλε η Εκκλησία, πως όλα είχαν ένα σκοπό και κατευθύνονταν από ένα σχέδιο. Όταν ο Μαρξ διάβασε την «Προέλευση των ειδών» ένα χρόνο αργότερα ήταν εξίσου ενθουσιώδης. Σε επιστολή του προς τον γερμανό σοσιαλιστή φιλόσοφο Φερδινάνδο Λασσάλ έγραφε: «Το έργο του Δαρβίνου είναι το πιο σημαντικό και ταιριάζει το σκοπό μου, υπό την έννοια ότι παρέχει μια βάση στις φυσικές επιστήμες για την ιστορική πάλη των τάξεων …». Ο μεγάλος επαναστάτης φιλόσοφος μπορούσε να παραλληλίσει τους μηχανισμούς της εξέλιξης ανθρώπων και ζώων, αλλά ξεχνούσε πως και τα τελευταία έχουν αισθήματα, κάποια υποτυπώδη νόηση και, το κυριότερο, νιώθουν πόνο.
—–Πέρα από τις παραπάνω φιλοσοφικές διδασκαλίες και στάσεις ζωής, η  κοινωνία μας, έτσι που ευημερούσε, εξανθρωπιζόταν μέχρι χτες και ζωόφιλοι δεν είναι πια μόνο οι οπαδοί του Γκάντι ή κάποιοι ρομαντικοί ή μοναχικοί ή ιδιόρρυθμοι άνθρωποι. Πρόσφατα, με αφορμή το θάνατό του στις 24 του Μαϊου, μαθεύτηκε η ιστορία του χιλιοβασανισμένου  γερο-άρκουδου Ανδρέα που κατασχέθηκε τον Ιανουάριο του 1993 υποσιτισμένος, φοβισμένος και εξαθλιωμένος από το αφεντικό του τον περιπλανώμενο αρκουδιάρη.  Το ζώο βρήκε την ευτυχία και τη στοργή που δικαιούνταν στον «Αρκτούρο», χάρις στην αλληλεγγύη ανθρώπων που δεν το έβλεπαν σαν εχθρό αλλά σαν μια φιλική φυσική ετερότητα. Να κάτι που θα προκαλούσε τον ενθουσιασμό του αναρχοκομμουνιστή Ρώσου γεωγράφου και  φυσιοδίφη Κροπότκιν συγγραφέα του περίφημου “Αλληλοβοήθεια, παράγοντας εξέλιξης”, καρπού μιας επίπονης επιστημονικής διαδρομής παρατηρήσεων μέσα στην άγρια φύση και μιας αιρετικής ιστορικής περιήγησης στη ζωή των ανθρωπίνων κοινοτήτων από τις πρωτόγονες φυλές μέχρι τις συντεχνίες των μεσαιωνικών πόλεων, όπου η Αλληλεγγύη και όχι ο ανταγωνισμός, αποδεικνύεται ο αποφασιστικός παράγοντας για την επιβίωση και την ανέλιξη των ειδών, ως απάντηση στην «επιβίωση του πιο ικανού» των συγχρόνων του επιγόνων του Δαρβίνου όπως ο Τ.Χάξλεϋ. Παρεμπιπτόντως να πω πως ο πρίγκιπας που κατέβηκε στο πλευρό του λαού, επισημαίνει στο έργο του και τον αρνητικό ρόλο της Εκκλησίας, η οποία από αποστολική κοινότητα Αλληλοβοήθειας κατάντησε εξάρτημα των κρατικών εξουσιαστικών μηχανισμών και φορέας μιας προσχηματικής και ταπεινωτικής για τον άνθρωπο «φιλανθρωπίας», μιας δραστηριότητας που οι στόχοι της και οι προθέσεις της ξεπλένονται σήμερα ξεδιάντροπα από την ηγεσία της ελληνικής Αριστεράς. Η φιλοζωϊα εκπροσωπεί μια ανώτερη Ηθική και κακώς τη φέρνουν πολλοί, μάλλον προσχηματικά,  σε αντιπαράθεση με την αλληλεγγύη προς τον συνάνθρωπό μας. Η κοινωνία μας οφείλει να διαλέξει. Αν η Ηθική-και ο επακόλουθός της ορθολογισμός-δεν γίνει η βάση της Οικονομίας, οι επαναλαμβανόμενες κρίσεις θα είναι το μέλλον μας. Ακούγεται αφελές αλλά δεν είναι. Πίσω από κάθε οικονομική κρίση κρύβονται η αρπακτικότητα, η περιβαλλοντική καταστροφή, η άδικη κατανομή, η βαρβαρότητα και ο δομικός ανορθολογισμός, που εξοντώνουν ή εξαθλιώνουν ζωές ανθρώπων και ζώων. Η φτώχια αναδύει τώρα μια μεγάλη θηριωδία κρυμμένη στο συλλογικό υποσυνείδητο, που απελευθερώθηκε και αποκαλύπτει τους πραγματικούς χαρακτήρες των ανθρώπων. Η κτηνώδης βία του νεοναζιστικού υπόκοσμου δεν έπεσε από τον ουρανό, είναι η ασθένεια που προϋπήρχε και εκδηλώθηκε όταν ο κοινωνικός ιστός αδυνάτισε. Κάθε μορφή βίας γεννά και δικαιολογεί μια επόμενη έκφρασή της. Αν δεν σταματήσει η βία σε βάρος των ζώων δεν θα σταματήσει ποτέ η βία σε βάρος των ανθρώπων. Των πιο αδύναμων ασφαλώς αλλά κανείς μας δε θα είναι για πάντα δυνατός. Η αρρώστια, η φτώχεια, η ατυχία, η μοναξιά, τα γηρατειά παραμονεύουν για όλους. Πολύ περισσότερο που κανείς δεν μπορεί να ζήσει την ιδιωτική του ευτυχία καταμεσής στον ωκεανό της Δυστυχίας. Σήμερα ο κόσμος είναι λαβύρινθος συγκοινωνούντων δοχείων, η φτώχεια του Μπαγκλαντές και η εργατική Κόλαση της Κίνας θα φτάσουν παντού και το ουρλιαχτό του δεμένου σκύλου θα απειλεί την ησυχία του ύπνου μας.

*

Υστερόγραφο

ΜΗ ΔΕΝΕΤΕ ΤΑ ΣΚΥΛΙΑ ΣΑΣ-ΚΑΤΑΓΓΕΛΛΕΤΕ ΟΣΟΥΣ ΤΟ ΚΑΝΟΥΝ
Αν είναι να βγει κάποιο πρακτικό όφελος από αυτό το αρθράκι, ας βγει το μήνυμα πως δεν πρέπει να δένουμε τα σκυλιά μας παρά μόνο για λίγο και για ειδικούς λόγους. Κανενός δεν του αρέσει να τον κρατάνε δεμένο και αυτή η παραδοχή αφορά και τα ζώα. Το άρθρο 16 του Ν.4039/12 (αλλά και το 1 του Ν.1197/81, που ισχύει ακόμη), τιμωρούν τη «μόνιμη αλυσόδεση» ως εντασσόμενη στην «παθητική κακοποίηση». «Πρόκειται για αυτεπαγγέλτως διωκόμενο έγκλημα για το οποίο δεν προαπαιτείται η καταβολή του παραβόλου των 100 ευρώ, όπως ισχύει για τα κατ’ έγκληση διωκόμενα εγκλήματα, αλλά και η τήρηση της αυτοφώρου διαδικασίας, κρίνεται αναγκαία για τον κολασμό του εγκλήματος αυτού που έχει βαρύνουσα εγκληματική απαξία. Σχετική η υπ.αρ.71377/12/396322, από 30-3-2012, εγκύκλιος, του Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνομίας προς τις αστυνομικές αρχές της χώρας». Αυτά εξηγεί η ερμηνευτική εγκύκλιος της 8 Απριλίου 2013 (Αριθμ. πρωτ. Ι 63 f-Αριθ. Εγκ. 1/1-3), του Εισαγγελέα του Αρ.Πάγου κ.Εμ.Παπαδάκη και είναι ένα όπλο του οποίου οι φιλόζωοι πρέπει να κάνουν γενναιόδωρη χρήση.

*