Ο θάνατος του κυρίου Βολταίρου…

[…ή η εισβολή του παπαδαριού στις επιθανάτιες κλίνες των φιλοσόφων]

Samuel Percy: ‘Ο θάνατος του Βολταίρου’, τέλη 18ου ή αρχές 19ου αι.

του Αναγνώστη Λασκαράτου
Η Δυτική Εκκλησία είχε την ατυχία να δει να αναπτύσσεται στα εδάφη της η Φιλοσοφία, που είναι μαζί με την Επιστήμη ο χειρότερος εχθρός της, αφού εκπροσωπούν την έρευνα για την αλήθεια και τη γνώση, ενώ ο κλήρος εκπροσωπεί την κατ’επάγγελμα καλλιέργεια του φόβου, της υποκρισίας και της άγνοιας. Έχοντας λοιπόν να αντιμετωπίσει πανίσχυρο αντίπαλο, δεν δίστασε να στραφεί με ανίερα μέσα εναντίον του και δεν εννοώ μόνο την  Ιερή Εξέταση και τα συναφή διωκτικά εργαλεία, αλλά και την απάνθρωπη εκφοβιστική της παρουσία την ώρα της υπέρτατης ανθρώπινης αδυναμίας, την ώρα δηλαδή του θανάτου. Στα καθ’ημάς της νεοελληνικής επικράτειας δεν είχαμε διαχρονικά πληθώρα από μαχητικούς αντικληρικαλιστές στοχαστές, με επιρροή τέτοια που να είχε ενδιαφερθεί το παπαδαριό να τους αποσπάσει μια επιθανάτια δήλωση μετάνοιας, αντίθετα έχουμε και είχαμε πολλά πρόθυμα ρετάλια «διανοητών» και πολιτευτών της φαρισαϊκής Αριστεράς, έτοιμα με τη θρησκευτική τους κηδεία, με τους θρησκευτικούς τους όρκους, γάμους κλπ να μεταδώσουν στο «σοφό» λαό το μήνυμα πως η ασυνέπεια, η ελαφρότητα και η υποκρισία είναι μεγάλες αρετές. Μια αξιομνημόνευτη εξαίρεση, είναι αυτή του Γιάννη Σκαρίμπα. Ο ασυμβίβαστος και περιθωριακός μπαρμπα-Γιάννης, υπήρξε συγγραφέας, ανάμεσα στα πολλά και παρεμπιπτόντως μαχητικά αντικληρικαλιστικά (όπως «Το 21 και η αλήθεια») και του όχι γνωστού σατιρικού θεατρικού έργου «Ο πάτερ Συνέσιος», το οποίο δυστυχώς δεν έχει παιχτεί ακόμη. Λίγο πριν πεθάνει λοιπόν (21 Γενάρη του ’84), προσποιήθηκε πως υπέκυψε στις πιέσεις των οικείων του και δέχθηκε να κοινωνήσει. Θριαμβολόγησε η δεξιά ‘Βραδυνή’ για το απολωλός πρόβατο που μετάνιωσε. Ο ιερωμένος που ανέλαβε να διεκπεραιώσει την επικίνδυνη αποστολή, αν και μπήκε στο ταπεινό νεκρικό δωμάτιο γεμάτος αυτοπεποίθηση, έφυγε κακήν κακώς τρομαγμένος από τα επιθανάτια πειράγματα ενός ελεύθερου πνεύματος. Χολωμένος ο τότε δεσπότης της Χαλκίδας, κάποιος Βέργης, του αρνήθηκε μια θέση στο νεκροταφείο. Όμως για τους τίμιους  ανθρώπους ο άδικος διωγμός τους βγάζει καλό αποτέλεσμα, γιατί  ο τάφος του Σκαρίμπα, χάρις στην παρέμβαση του επιτυχημένου δεξιού δημάρχου Γιάννη Σπανού, βρίσκεται τιμητικά μέσα στο περίοπτο κάστρο του Καράμπαμπα. Καλύτερη μεριά με θέα στον Εύριπο, δεν θα βρισκόταν σε όλη τη Χαλκίδα, να θυμίζει σε κάθε επισκέπτη του οχυρού το ελεύθερο αυτό πνεύμα. Μια ημέρα πριν την κηδεία του, ολιγάριθμα γύναια, βαλτά από τους ρασοφόρους, από τη γειτονιά της Κανήθου, κάτω από το φρούριο, πραγματοποίησαν συγκέντρωση διαμαρτυρίας φωνάζοντας: «Δεν θέλουμε τον άθεο δίπλα μας».

Η διαχρονική στάση των δυτικών σοφών δεν ήταν τόσο συνεπής, πολύ δύσκολες άλλωστε οι εποχές και πολλοί εξευτελίστηκαν τρομαγμένοι πριν το θάνατό τους, όχι τόσο από το φόβο της Κόλασης αλλά από την απειλή μιας περιθωριακής και αβάσταχτα τραγικής για τους οικείους κήδευσης, συνοδευόμενης και από εκδηλώσεις «αυθόρμητης» μισαλλοδοξίας του όχλου των πιστών. Θα μπορούσαν να γραφτούν βιβλία για τους δια βίου φόβους των σοφών και επιστημόνων, που απειλούνταν από τη Δαμόκλειο σπάθη της ιερής αστυνομίας, από τον ιερέα Κοπέρνικο που το βιβλίο του για την περιστροφή της Γης εκδόθηκε μόλις ανήμερα του θανάτου του (ή κάπου εκεί), τον αντικληρικαλιστή αλλά όχι άθεο Μοντεσκιέ που δέχτηκε την επίσκεψη του Ιησουϊτη εξομολόγου κάτω όμως από την προστατευτική ομπρέλα της ερωμένης του, της μαντάμ Dupre de saint Maur, η οποία έβαλε φρένο στον προσβλητικό ζήλο του ρασοφόρου, τον Ντέηβιντ Χιουμ, που δήλωσε στο τέλος του, πως ο θάνατος δεν τον φοβίζει περισσότερο από την πριν τη γέννησή του ανυπαρξία του, τον αμετανόητο όσο και παρεξηγημένο Μακιαβέλι, που δήλωσε στους σκανδαλισμένους υπηρέτες του πως προτιμούσε χίλιες φορές την παρέα των μεγάλων πνευμάτων που έχουν καταλήξει στην Κόλαση από την πλήξη της συντροφιάς των συντηρητικών του Παραδείσου, μέχρι την επαμφοτερίζουσα στάση του Βολταίρου, που θα τη δούμε σε λίγο. Ακόμη και ο κάθε άλλο παρά άθεος Κίρκεγκορ, πεθαίνοντας στα 1855 διαπληκτίστηκε με τον ιερέα που του κουβάλησαν στο προσκέφαλό του αρνούμενος να «κοινωνήσει», με το καθαρά ευαγγελικό επιχείρημα πως ο βασιλικός υπάλληλος ιερέας δεν μπορεί ποτέ να θεωρηθεί λειτουργός του Θεού (Frank Schweizer: “Wie Philosophen sterben”, Bachmaier-2003).
Ξεχωριστή είναι η περίπτωση του Ντιντερό ο γαμπρός του οποίου λάδωσε με γενναίο ποσό τον εφημέριο για να κηδέψει τον αμετανόητο νεκρό που πέθανε ξαφνικά χωρίς να προλάβει να υποστεί τις εκβιαστικές επισκέψεις των ρασοφόρων.
Νεότερος ο Βολταίρος είχε αντικρύσει το θάνατο μέσα από μια υποτιθέμενη κρίση ευλογιάς, στο σπίτι της μαντάμ ντε Λεκουβρέρ, τότε αρνήθηκε τη Μετάληψη. Αυτός σώθηκε η φίλη του όμως είχε ένα σκληρό τέλος, που τον τρομοκράτησε και φαίνεται πως άμβλυνε την αδιαφορία του για το εναντίον του μίσος της Εκκλησίας. Η Ανδριανή Λεκουβρέρ μια μεγάλη ηθοποιός και πολύ ωραία γυναίκα, πέθανε μόλις 38 χρόνων στην αγκαλιά του Βολταίρου, αφού πρώτα είχε καταρρεύσει πάνω στη σκηνή, παίζοντας ένα έργο του, δηλητηριασμένη ύπουλα, έτσι ειπώθηκε χωρίς βεβαιότητα, από μια αντίζηλό της, τη δούκισσα Mαρία Καρολίνα Sobieska της Βouillon. Η Εκκλησία την εκδικήθηκε για το αμαρτωλό της επάγγελμα αρνούμενη να την κηδεύσει θρησκευτικά.
Η πραγματική ιερή επιθανάτια περιπέτεια του πρώτου των Philosophes ξεκίνησε στις 20 Φλεβάρη της χρονιάς του θανάτου του, το 1778. Ο Voltaire είχε δεχτεί για τα ογδοηκοστά τέταρτα γενέθλιά του την τιμητική επίσκεψη της, από παλιά φιλικής μαζί του, πρώην βασιλικής ερωμένης μαντάμ ντυ Μπαρρύ. Η χαρά του επισκιάστηκε γιατί την ίδια μέρα πήρε γράμμα από τον πρώην Ιησουϊτη, αββά Gaultier, που χτύπησε την κρίσιμη στιγμή, για να σώσει την ψυχή του αιρετικού. Ο φιλόσοφος απάντησε την επομένη κιόλας, με μια σύντομη επιστολή στην οποία ξεκινούσε με τη διαπίστωση πως είχε να κάνει με έντιμο άνθρωπο. Του έγραψε επίσης αυτό που είχε πει επιγραμματικά «ευλογώντας» τον εγγονό του Βενιαμίν Φραγκλίνου: «Θεός και Ελευθερία» (Ο μεγάλος Αμερικανός, τον είχε επισκεφθεί μαζί με το εγγονάκι του μόλις πριν δυο εβδομάδες, απεσταλμένος από τις ΗΠΑ στον Λουδοβίκο 16ο. Ο Βολταίρος τότε τους δήλωσε πως αν ήταν σαραντάρης θα μετανάστευε στις δημοκρατικές ΗΠΑ). Τέλος το γράμμα κατέληγε πως θεωρούσε καθήκον και προνόμιό του, παρά τις ωδίνες του που τον καταρράκωναν, να τον ακούσει αν είχε κάτι να του πει τώρα που πήγαινε να συναντήσει το Δημιουργό του Σύμπαντος (Louis Mayeul Chaudon ‘Historical and Critical Memoirs of the Life and Writings of M. de Voltaire: Interspersed with Numerous Anecdotes, Poetical Pieces …, Particularly the Life of the Celebrated J.B. Rousseau as Written by Voltaire, and the History of the Famous Libellous Couplets’-L. White, P. Wogan, P. Byrne, J. Cash, W. M’Kenzie, J. Moore and J. Jones, 1786). Ο σοφός θεωρούσε τον εξομολόγο, ως ένα αναγκαίο κακό για να εξασφαλίσει την κοινά αποδεκτή κηδεία του, αλλά είναι αλήθεια πως του συγκεκριμένου ρασοφόρου που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην, αμοιβαία υπομονετική, θρησκευτική ιλαροτραγωδία που επακολούθησε γύρω από το κρεβάτι του γηραιού αρρώστου, δεν του έλλειψε και κάποιο χριστιανικό αίσθημα ελέους, ασυνήθιστο για τον κλήρο. Ο Βολταίρος, που δεν ήταν άθεος, αλλά θεωρούσε την οργανωμένη Εκκλησία ως ενσαρκωτή και εκπρόσωπο του Κακού, τον δέχθηκε γιατί ήξερε πως το πρόβλημα ήταν να βρει έναν καλόβολο εξομολόγο, ο οποίος με απλή μετάνοια αμαρτιών και ομολογία πίστης, χωρίς ταπεινωτική δήλωση αποκήρυξης αρχών και έργων, θα τα κατάφερνε να έχει η σορός του τις τυπικές ευχές μιας εκκλησιαστικής τελετής. Στις 2 Μάρτη ο αβάς ξαναχτύπησε, σταλμένος αυτή τη φορά από τον αρχιεπίσκοπο Παρισίων Χριστόφορο Beaumont, που φάνηκε να δείχνει κατανόηση με μια χρηματική δωρεά. Ο φιλόσοφος αρνήθηκε την πρότασή του για μετάληψη, με την πρόφαση πως αφού έφτυνε λόγω της αρρώστιας του αίμα, αυτό θα ήταν αναγκαστικά και αίμα του Χριστού, γεγονός που δεν θα το ήθελε η Εκκλησία. Ο ίδιος βέβαια, είχε κοινωνήσει το Πάσχα του 1768 στην επαρχιακή εκκλησία του χωριού Ferney (από την επανάσταση και μετά Ferney-Voltaire), μια κοινότητα (σήμερα πόλη) στα ελβετικά σύνορα, στην οποία ο Βολταίρος κατοίκησε για μεγάλο διάστημα (1759-1778), έχτισε μάλλον υποκριτικά ένα ναό και φιλοδόξησε να γίνει ο Απόστολος του Διαφωτισμού της, προάγοντας την τοπική βιοτεχνία και στήνοντας θεατρικές παραστάσεις που μπορούσαν να τις δουν και οι Ελβετοί γείτονες, που το θέατρο ήταν απαγορευμένο στην καλβινιστική επαρχία τους. Ήταν φυσικό να προκαλέσει την αντίδραση του τοπικού επισκόπου Ιωάννη Πέτρου Βiord του Annecy, γιατί είχε πάρει το λόγο και είχε απευθυνθεί στο εκκλησίασμα καταγγέλλοντας κάποια ενοριακή οικονομική κατάχρηση, προκαλώντας κατά τον ιερέα σκανδαλισμό των πιστών (Ian Davidson: “Voltaire, a life”-2010).
Τα πράγματα δυσκόλεψαν για τον φιλόσοφο όταν πλησίαζε το τέλος. Ο αβάς Gaultier και ο εφημέριος της ενορίας του αγ.Σουλπικίου Ιωάννης Ιωσήφ Faydit de Tersac, που ήλθε για ενισχύσεις, στην κρίσιμη τελική ερώτηση αν αναγνωρίζει τη θεϊκή φύση του Χριστού, αφού ψιθύρισε δυο φορές το όνομα του Ναζωραίου ακούστηκε να λέει δυνατότερα χειρονομώντας ανάλογα: «Αφήστε με να πεθάνω εν ειρήνη». Έφυγαν τότε βιαστικά και θεώρησαν πως είχε αρχίσει να τα χάνει. Όπως συμβαίνει με το θάνατο πολλών ιστορικών προσώπων, κυκλοφόρησαν πολλές εκδοχές με τους ίδιους πρωταγωνιστές και με εναλλακτικές φράσεις για τις τελευταίες λέξεις του φιλόσοφου. Άλλοι λένε πως την ώρα του θανάτου του είπε στο γιατρό Τρονσέν όταν ο τελευταίος του είπε πόσο κοντά είναι το τέλος: «Πάω γραμμή στην Κόλαση κι εσείς από πίσω μου», πράγμα που δεν φαίνεται πιθανόν. Αντίθετα αναμενόμενη μοιάζει μια άλλη φράση που του αποδίδεται ως τελευταία απάντηση στην ερώτηση του ιερωμένου αν αποδέχεται την αυθεντία του Ιησού: «Μην μου μιλάτε γι’αυτόν». Λένε επίσης, και είναι ευρύτατα παραδεκτό, πιθανότατα για να διασώσουν το κύρος του Βολταίρου, πως στην έκκληση του υποκριτή παπά να αποκηρύξει το Σατανά, μια πονηρή απαίτηση που αν γινόταν αποδεκτή θα ήταν σαν να ομολογούσε πως υπήρξε συνεργός του, απάντησε με το γνωστό πνεύμα του: «Καλέ μου άνθρωπε είναι πολύ αργά για να κάνω κι άλλους εχθρούς».
Επειδή τελικά ο προϊστάμενος του Αγ.Σουλπικίου, χολωμένος από τις μεταπτώσεις και τις διφορούμενες υπεκφυγές του βασανιζόμενου σοφού, αρνήθηκε να αναλάβει τα της κηδείας και μάλιστα μέσα στην πρωτεύουσα, που θα μπορούσε να εξελιχθεί αντί για θρίαμβο του ιερατείου σε μια εντυπωσιακή πομπή των πολυάριθμων οπαδών του Διαφωτισμού, ο ανιψιός του Βολταίρου, ο αββάς Αλέξανδρος Ιωάννης Βικέντιος Μignot, υποχρεώθηκε να μεταφέρει μπρος πίσω δυο φορές από το Παρίσι με μια διακριτική άμαξα το πτώμα του θείου του στο αββαείο των Sellieres, στη μικρή πόλη Romilly-sur-Seine κοντά στην Τρουά, στην Καμπανία, τον Ιούνιο 1778, όπου παρέστη μεγάλο πλήθος. Εκεί οι Κιστεριανοί μοναχοί του αγ.Βερνάρδου που καθοδηγούνταν από τον αββά, τόλμησαν τη θρησκευτική του ταφή.
Σε κάθε περίπτωση όλα αυτά τα σούρτα- φέρτα των παπάδων στην επιθανάτια κλίνη του σίγουρα δείχνουν αυτό που όλοι παραδέχονται. Ο Βολταίρος δεν ήθελε να πεταχτεί σαν σκύλος σε ομαδικό λάκκο όπως η Λεκουβρέρ, αυτό μπορούσε να το πετύχει η Εκκλησία απαγορεύοντας την πρόσβαση στα νεκροταφεία και τρομοκρατώντας τον πολύ κόσμο που θα ήθελε να παρακολουθήσει την εκφορά του. Δεν ήταν τόσο αντικομφορμιστής, πολύ πλούσιος ο ίδιος από οικογενειακή κληρονομιά και από δικές του επινοητικές οικονομικές δραστηριότητες, έζησε ανάμεσα σε μεγαλοαστούς, αρχοντικές και ωραίες κυρίες, αριστοκράτες και βασιλιάδες, δεν ήθελε να έχει την κηδεία ενός ζητιάνου. Σίγουρα δεν είναι αυτή η στάση που θα περίμενε κανείς από έναν φιλόσοφο που είχε το θάρρος να συγκρουστεί αρκετά με τη βασιλική και την εκκλησιαστική εξουσία, αλλά νομίζω πως ήταν πολύ ‘αστός’ για να περιμένει κανείς από αυτόν κάτι διαφορετικό. Ύστερα η κοινωνία έχει μυθοποιήσει τους φιλοσόφους, στην πλειονότητά τους ήταν παράξενα γεροντοπαλλήκαρα ή ιδιόρρυθμοι άνθρωποι, συχνά κοινωνικά απόμακροι εστέτ, με τάση σε κάποιας μορφής συμπαθητική τρέλα. Η κηδεία του δεν αναβάθμισε το πνευματικό κύρος της Εκκλησίας, παρά μόνο στα μάτια όσων μετρούν το κύρος αυτό με κοσμικά κριτήρια. Απλά αποδείχτηκε για πολλοστή φορά πόσο αντιευαγγελικός, υποκριτικός και εκδικητικός μηχανισμός εξουσίας είναι το σώμα του κλήρου, των μεγάλων οργανωμένων δογμάτων. Είναι χαρακτηριστικό πως και σήμερα η κρατική Εκκλησία της Ελλάδας κηδεύει με αρχιερατικές τιμές κάθε διαβόητο κάθαρμα, αλλά αρνείται συχνά να κηδέψει κάποιον τίμιο και χρήσιμο άνθρωπο που παντρεύτηκε με πολιτικό γάμο. Το κριτήριο της απαγγελίας ή μη της νεκρώσιμης ακολουθίας, η οποία δεν είναι ούτε καν ένα από τα ιερά μυστήρια, είναι όχι η αρετή του βίου ή η ανιδιοτελής πίστη, που άλλωστε δεν είναι εύκολο να πιστοποιηθούν, αλλά η δημόσια, έστω και έμμεση, αμφισβήτηση των επαγγελματικών δικαιωμάτων του κλήρου και των αντιευαγγελικών δογμάτων, τα οποία το παπαδαριό έχει εφεύρει και επιβάλει στην ανερμάτιστη αγέλη των «πιστών».

Το σώμα του Βολταίρου έμεινε στο τότε σχετικά πρόσφατα χτισμένο γραφικό αββαείο, το κτίριο του οποίου υπάρχει και σήμερα, για 13 χρόνια (φωτ. παλιάς κάρτας με τα απομεινάρια του αρχικού τάφου). Μεταφέρθηκε στις 8 του Μάη στα 1791 στο Πάνθεον. Όπως ήταν φυσικό το σώμα ενός διάσημου εχθρού του κλήρου θαμμένο σε ένα αβαείο έδωσε τροφή σε σενάρια μυστηρίου. Τέθηκε το ερώτημα αν πράγματι έγινε ανακομιδή των δικών του οστών ή κάποιου άλλου, κάποιου κηπουρού της μονής κατά την επικρατέστερη θεωρία. Μασώνοι, τυμβωρύχοι ή και μαυροφόροι πράκτορες της ίδιας της Μεγάλης Αικατερίνης της Ρωσίας, με την οποία όπως είναι γνωστό αλληλογραφούσε, φερόντουσαν πως πρόλαβαν να απαγάγουν το ενταφιασμένο πτώμα. Τις μάλλον μυθιστορηματικής υφής αμφιβολίες, που επιβίωσαν επί μακρόν, επέτεινε η ανακάλυψη το 1927 ενός πτώματος θαμμένου κάτω από την κυρία σκάλα του κτιρίου, με σημάδια χειρουργικού μαχαιριού και ανοιγμάτων στο κρανίο και στο χώρο της καρδιάς. Η απουσία σταυρού και κομπολογιού προσευχής (ροζάριο), ήταν ανεξήγητη για νεκρό που θάφτηκε μέσα στο αβαείο. Η εύκολη και πιο δημοφιλής απάντηση είναι πως ήταν ο νεκρός του Βολταίρου. Το λεγόμενο «Αίνιγμα του Sellieres», ανατροφοδοτήθηκε από την ίδια την Romilly-sur-Seine, που δεν έχασε την ευκαιρία, στις εκδηλώσεις που έγιναν προς τιμήν του Βολταίρου το 2004! Το αβαείο υπάρχει ακόμη, με μια απλή ταφόπλακα με την επιγραφή 1778, ακόμη και η στήλη με την προτομή του Βολταίρου, έχουν εξαφανιστεί ήδη από τον 19ο αι.

***

Όλα τα άρθρα της κατηγορίας «Λόγος»