[βιβλίο] Στέφαν Τσβάιχ, Μια συνείδηση ενάντια στη βία. Καστελιόν κατά Καλβίνου

Στέφαν Τσβάιχ, Μια συνείδηση ενάντια στη βία. Καστελιόν κατά Καλβίνου, μτφρ. Δημήτρης Δημοκίδης, επιμ. Χ.Ε. Μαραβέλιας, Πρόλογος Μανώλης Βασιλάκης, Athens Review of Books, Αθήνα 2019, σελ. 336

Η Ανατομία των Ολοκληρωτισμών

Του ©Μανώλη Βασιλάκη στην Athens Review of Books

Το παρακάτω κείμενο είναι ο πρόλογος του βιβλίου, που μόλις κυκλοφόρησε.

Το όνειρό μου εδώ και είκοσι χρόνια ήταν να εκδώσω ‒και αν ήταν δυνατόν να μοιράσω δωρεάν‒ το αριστούργημα Μια συνείδηση ενάντια στη βία. Καστελιόν κατά Καλβίνου (Castellio gegen Calvin oder Ein Gewissen gegen die Gewalt, 1936)[1]. Θεωρώ ότι είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα του Στέφαν Τσβάιχ, το οποίο αφού δημοσιεύσαμε σε συνέχειες στην Athens Review of Books τώρα κυκλοφορεί και σε μορφή ενός καλαίσθητου βιβλίου, σε μετάφραση του Δημήτρη Δημοκίδη και επιμέλεια Χ.Ε. Μαραβέλια.

Τo βιβλίο αυτό είναι ένα από τα πιο αδικημένα αριστουργήματα, καθώς δεν γνώρισε πουθενά την εκδοτική επιτυχία, τις αλλεπάλληλες εκδόσεις και ανατυπώσεις που είχαν άλλα έργα του Τσβάιχ. Η κυριότερη αιτία είναι νομίζω ο τίτλος: Καστελιόν κατά Καλβίνου, που δημιουργεί την παρεξήγηση ότι το θέμα του είναι μια «παλαιά θεολογική διαμάχη» και ως εκ τούτου δεν μας αφορά. Για τον ίδιο λόγο συνεχίζει να αδικείται και στις μέρες μας, καθώς επανακυκλοφορεί τα τελευταία χρόνια στα αγγλικά με τον τίτλο The Right to Heresy: Castellio Against Calvin. Αυτός είναι και ο λόγος που επιλέξαμε να αντιστρέψουμε τον τίτλο και τον υπότιτλο του γερμανικού πρωτοτύπου. Άλλωστε, όπως έγραφε ο Καστελιόν, «χαρακτηρίζουμε αιρετικούς όλους εκείνους που δεν συμφωνούν με τις απόψεις μας». Κι αυτό δεν περιορίζεται μόνο στις θεολογικές απόψεις και διαμάχες, αλλά εκτείνεται και σε πολλά άλλα πεδία.Το έργο Καστελιόν κατά Καλβίνου του Τσβάιχ εκδόθηκε το 1936, δηλαδή την εποχή των Μουσολίνι, Χίτλερ και Στάλιν, της ανόδου και κυριαρχίας των ολοκληρωτισμών. Ο Τσβάιχ επέλεξε ως ήρωά του τον Σεβαστιανό Καστελιόν για να μιλήσει για τα πιο διαχρονικά ζητήματα. Όπως σημειώνει, η θεολογική εκείνη διαμάχη δεν ήταν παρά μια μάσκα της αέναης αντιπαράθεσης της ανεκτικότητας έναντι της μισαλλοδοξίας, της ελευθερίας έναντι της χειραγώγησης, του ουμανισμού έναντι του φανατισμού, της ατομικότητας έναντι της μηχανοποίησης και της ισοπεδωτικής ομοιομορφίας, της συνείδησης έναντι της βίας και της αυθαιρεσίας. Σ’ αυτό το βιβλίο θα βρει κανείς και την εναργέστερη εξήγηση του πώς επιβάλλεται ένα αυταρχικό καθεστώς, μια δικτατορία, μια τυραννία, ένας ολοκληρωτισμός, παρότι οι άνθρωποι στην πλειονότητά τους θέλουν να ζουν ελεύθεροι. (Δεν είναι αρκετή, δεν αρκεί η αγάπη μας για την ελευθερία, παρατηρεί πικρά ο Σολζενίτσιν). Ο Τσβάιχ ήθελε με αυτό τον τρόπο να μιλήσει για τους ολοκληρωτισμούς την εποχή που μεσουρανούσαν, την εποχή που κομμουνισμός, φασισμός, ναζισμός δεν ήταν κακόφημοι, αλλ’ αντιθέτως ήταν τα πιο δημοφιλή πολιτεύματα, με τη δημοκρατία να βρίσκεται σε υποχώρηση και μαρασμό.

Ο Καστελιόν έδωσε έναν άνισο αγώνα, παρότι γνώριζε από την αρχή ότι η τελική έκβαση θα ήταν η συντριβή του, με αντίπαλο έναν πανίσχυρο τύραννο και μοχθηρό κάτοχο της απόλυτης αλήθειας, ο οποίος επεδίωκε να τον εξοντώσει. Με το ψευδώνυμο Μάρτιν Μπέλλιους συνέγραψε το μανιφέστο του Περί αιρετικών[2], ενάντια στη βία, για ανεξιθρησκία και ανοχή, το 1554, πολύ πριν από τον Μίλτον (Αρεοπαγιτικά, 1644)[3], τον Σπινόζα (Θεολογικοπολιτική πραγματεία, 1670)[4], τον Λοκ (Επιστολή για την ανεξιθρησκία, 1689)[5], τον Μπέυλ (Ιστορικό και κριτικό λεξικό, 1697)[6], τον Χιουμ (Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, 1739-40)[7], τον Βολταίρο (Πραγματεία περί ανεκτικότητας, 1763),[8] ή τον Τζον Στιούαρτ Μιλ (Περί Ελευθερίας, 1859)[9]. Η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης, για την οποία αγωνίστηκε ο Καστελιόν, το πιο θεμελιώδες δηλαδή ανθρώπινο δικαίωμα που πρώτο καταλύει κάθε τυραννία και επιβουλεύεται κάθε εξουσιαστής, ήταν το μέγα θέμα που επέλεξε ως καταλληλότερο ο Τσβάιχ για να μιλήσει σ’ εκείνη την εποχή των τεράτων του ολοκληρωτισμού. Όπως δέκα χρόνια αργότερα ο Καμύ επέλεξε την αλληγορία της πανούκλας.

Η μελέτη, ακόμη και η απλή ανάγνωση, του αριστουργήματος του Τσβάιχ, δείχνει πόσο νοσηρές ή και ύποπτες είναι οι προσπάθειες που καταβάλλονται, επί δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, από διάφορους φιλοσόφους και λοιπούς θεωρητικούς ή θεωρητικολογούντες να εντοπίσουν τις απαρχές του ολοκληρωτισμού στον Διαφωτισμό, αντί να τις αναζητήσουν εκεί που πραγματικά βρίσκονταν πάντα.

Το βιβλίο αυτό του Τσβάιχ, στη δική μου πρόσληψη, θα έπρεπε να έχει τίτλο Η Ανατομία των Ολοκληρωτισμών. Ακόμη κι ένα κεφάλαιό του αξίζει παραπάνω από ολόκληρα πολύκροτα έργα που οι πάντες επικαλούνται (η κοινοτοπία της επιπολαιότητας!), αλλά λίγοι διάβασαν, λιγότεροι κατανόησαν και ελάχιστοι αμφισβήτησαν. Στη βάση των αυταρχικών ή τυραννικών καθεστώτων, στη βάση των ολοκληρωτισμών ήταν και είναι πάντα οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις στην ελευθερία της σκέψης, την ελευθερία του λόγου, της έκφρασης· και της αντίστοιχης πράξης.

Το 1554 ο Καστελιόν διατύπωνε καθολικής ισχύος αρχές, για κάθε διανοητική-ψυχική καταπίεση και τρομοκρατία και για κάθε εποχή, κι όχι μόνο για τις τότε θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αρχές διατυπωμένες σαν άρθρα ενός Συντάγματος της Ανθρωπότητας, όπως λόγου χάρη: «Το να αναζητήσει κανείς την αλήθεια και να την πει όπως τη σκέφτεται δεν μπορεί ποτέ να είναι εγκληματικό. Σε κανέναν δεν επιτρέπεται να επιβληθεί οποιαδήποτε πεποίθηση. Οι πεποιθήσεις είναι ελεύθερες». «Γιατί η αλήθεια συνίσταται στο να λέει κανείς αυτό που σκέφτεται, ακόμη κι αν σφάλλει». Λόγια που θα ξαναβρούμε, με τόσο σαφείς διατυπώσεις, στην First Amendment (1791), την Πρώτη Τροποποίηση του Αμερικανικού Συντάγματος, και πολύ αργότερα στις αποφάσεις του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών, από την πολύκροτη υπόθεση New York Times Co. κατά Sullivan του 1964 και μετά.[10] Λόγια που θα επαναλαμβάνει και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε κάθε απόφαση που ακολούθησε την υπόθεση Handyside κατά Ηνωμένου Βασιλείου (1976).

Όμως ένα Σύνταγμα της Ανθρωπότητας θα έπρεπε να έχει ακροτελεύτιο άρθρο τα λόγια του Τσβάιχ:

«Ποτέ ένα δικαίωμα, ποτέ μια ελευθερία δεν έχει κατακτηθεί τελειωτικά ενάντια στη βία της εξουσίας, που απλώς αλλάζει αδιάκοπα μορφή. Πάντα θα απειλείται κάθε βήμα προόδου, κάθε κατάκτηση της ανθρωπότητας, πάντα το αυτονόητο θα τίθεται υπό αμφισβήτηση. Ακριβώς όταν αρχίζουμε να θεωρούμε την ελευθερία καθημερινή πρακτική και όχι πλέον ιερότατο απόκτημα, αναδύεται από το σκοτάδι του ανθρώπινου υποσυνείδητου, από τον κόσμο των τυφλών ορμών, η παράφορη επιθυμία για βιασμό της».

Ο καλύτερος τρόπος για να κλείσω αυτόν τον πρόλογο είναι το «Ποίημα για τον Ισπανό Μιγκέλ Σερβέτο, έναν αιρετικό που έκαψαν στην πυρά οι καλβινιστές» του Γιόζεφ Μπρόντσκυ (γραμμένο το 1959), το οποίο διάβασα στα αγγλικά ‒ εδώ παρατίθεται σε μετάφραση από το ρωσικό πρωτότυπο της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου, την οποία και ευχαριστώ θερμά. Ευχαριστίες επίσης οφείλω να εκφράσω από τη θέση αυτή στην Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου για την απόδοση λατινικών και γαλλικών παραθεμάτων.

Τα πραγματικά γεγονότα ενίοτε γίνονται παραβολές
Εσύ όλ’ αυτό, μάλλον θα το θεωρούσες περιττό.

Μάλλον τώρα
Νιώθεις αδιαφορία.
________

Μολαταύτα, αυτός
δεν νιώθει αδιαφορία,
επειδή απ’ αυτόν άλλο τίποτα δεν έχει απομείνει
παρά μια χούφτα στάχτης,
που έχει ανακατευτεί με τον κόσμο, με τη σκόνη του δρόμου,
που έχει ανακατευτεί με τον άνεμο,
με τον μεγάλο ουρανό,
όπου δεν βρήκε τον Θεό.
Επειδή δεν συνήθιζε να στρέφει το βλέμμα στον ουρανό.
Η γη – αυτή του ήταν πιο οικεία.
Μελέτησε στη Σαραγόσα το δίκαιο του Ανθρώπου
και την κυκλοφορία του αίματος του Ανθρώπου
στο Παρίσι.
Ναι. Ποτέ δεν είδε
τον Θεό,
ούτε μέσα του,
ούτε στον ουρανό,
ούτε σε καμιά αγιογραφία,
επειδή δεν ξεκολλούσε το βλέμμα
από τον άνθρωπο και απ’ τον δρόμο.
Επειδή όλη του τη ζωή δραπέτευε
κυνηγημένος.
Γιος του αιώνα, δραπέτευσε
απ’ τον αιώνα του,
τυλιγμένος σε έναν μανδύα
μακριά από τους ωτακουστές,
από την πείνα, και το χιόνι.
Αυτός, που είχε μελετήσει τις ανάγκες
και τις δυνατότητες
του ανθρώπου,
Ένας Άνθρωπος που είχε μελετήσει τον Άνθρωπο
Για τον Άνθρωπο.
Ποτέ δεν έστρεψε το βλέμμα του
στον ουρανό,
επειδή το 1653,
στη Γενεύη,
κάηκε ανάμεσα στους δυο πόλους του αιώνα:
ανάμεσα στο μίσος του ανθρώπου
και την άγνοια του ανθρώπου.

---

[1] Το βιβλίο είχε εκδοθεί και στα ελληνικά με τίτλο Καστελιόν και Καλβίνος σε μετάφραση Αλέξανδρου Καρρέρ από τις εκδόσεις Γκοβόστη, χ.χ., το πιθανότερο τη δεκαετία του ’50.
[2] Martinus Bellius, De haereticis, an sint persequendi et omnino quomodo sit cum eis agendum, multorum tum veterum, tum recentiorum sententiae.
[3] Θα εκδοθεί στα ελληνικά από την Athens Review of Books.
[4] Baruch Spinoza, Tractatus theologico-politicus.
[5] Joannis Lockii, Epistola de tolerantia και αγγλικά: John Lock, A Letter Concerning Toleration (1689).
[6] Pierre Bayle, Dictionnaire historique et critique, 1697.
[7] David Hume, A Treatise of Human Nature, 1739-40.
[8] Voltaire, Traité sur la tolerance, 1763.
[9] John Stuart Mill, On Liberty, 1859.
[10] Στην πραγματικότητα ακόμα πιο πριν, λόγου χάρη: «Είναι ένα πολύτιμο αμερικανικό προνόμιο να μιλάει κανείς όπως του έρχεται στο μυαλό, έστω και αν αυτό δεν γίνεται πάντα με απόλυτα καλό γούστο, για όλους τους δημόσιους θεσμούς», Bridges v. California, 314 US 252, 270 (1941).

*

Μας απέκλεισαν από το facebook (υπαίτιος το Ελληνικό ΥΠΕΞ επί σ. Κοτζιά) χωρίς καμία ειδοποίηση. Εσείς, οι χιλιάδες αναγνώστες μας, ξέρετε τι πρέπει να κάνετε: Μπορείτε να ανεβάσετε μέσω του ατομικού σας λογ/μού στο facebook, την κάθε ανάρτησή μας, ή κάντε ΚΛΙΚ στο εικονίδιο του facebook, κάτω από κάθε ανάρτησή μας. Ξέρουμε ότι το κάνετε ήδη, και σας Ευχαριστούμε